Inngangur

Fyrsta tilfelli kórónuveirunnar á Íslandi greindist 28. febrúar 2020 (Embætti landlæknis og Almannavarnadeild ríkislögreglustjóra, 2023) og hrinti af stað fordæmalausum aðgerðum af hálfu íslenskra stjórnvalda. Markmið stjórnvalda voru skýr frá upphafi faraldurs, þar sem lögð var megináhersla á að tryggja nauðsynlega innviði landsins með sérstakri áherslu á heilbrigðiskerfið. Stjórnvöld skipuðu almannavarnateymi sem kallað var „þríeykið“, en það samanstóð af landlækni, sóttvarnalækni og yfirlögregluþjóni Almannavarnadeildar ríkislögreglustjóra. Hlutverk teymisins var að koma með tillögur til stjórnvalda um viðbrögð við veirunni í samfélaginu, halda þegnum landsins upplýstum um sóttvarnarreglur og framgang faraldursins ásamt hvatningu til samfélagsins (Embætti landlæknis og Almannavarnadeild ríkislögreglustjóra, 2022).

Í heimsfaraldrinum tókust hjúkrunarstjórnendur á við fordæmalausa óvissu og óreiðu í heilbrigðisþjónustu og höfðu til þess takmarkaðar leiðbeiningar og undirbúning (Aydogdu, 2023; Peltokoski o.fl., 2022). Erlendar rannsóknir sýna að hjúkrunarstjórnendur upplifðu ýmsar áskoranir í starfi sínu m.a. vegna mikils vinnuálags, tvíræðni, kvíða og streitu á meðal starfsfólks, erfiðra ákvarðana og úthlutunar verkefna (Gab Allah, 2021). Yfirflæði var á upplýsingum og dagleg starfsemi stofnana varð óútreiknanleg (Bianchi o.fl., 2021; Monroe o.fl., 2022). Nánast á hverjum degi voru tilkynningar um breytingar á verklagi sem varð að yfirfæra á hverja einingu og miðla til starfsfólks (Bianchi o.fl., 2021; Monroe o.fl., 2022). Torvelt gat verið að fá starfsfólk í lið með sér, því leiðbeiningar breyttust svo hratt að fólk missti trú á þeim (Monroe o.fl., 2022). Víða var einnig skortur á öruggum hlífðarbúnaði og áttu stjórnendur oft erfitt með að tryggja öryggi og vellíðan starfsfólks (Gab Allah, 2021; Jackson og Nowell, 2021).

Mönnunarvandi var einnig stór hluti áskorana í heimsfaraldrinum (Gab Allah o.fl., 2020; Hølge-Hazelton o.fl., 2021). Hjúkrunarfræðingar voru fluttir til í starfi og hjúkrunarstjórnendur upplifðu áskoranir í því að þjálfa starfsfólk á nýjum vettvangi (Poortaghi o.fl., 2021; Zhao o.fl., 2020). Hjúkrunarstjórnendur í Bandaríkjunum lýstu því að þegar sjúkrahúsin fylltust af Covid-19 skjólstæðingum hafi oft ekki verið hægt að tryggja lágmarksmönnun á vöktum. Margir stjórnendur fóru því sjálfir í umönnun til að létta undir álagi á starfsfólki. Einnig sögðu þeir að mikil áskorun hefði verið að ná tökum á sjúklingaflæði en að lítill tími hafi gefist til að sinna pappírsvinnu og öðrum skyldum sem fylgja stjórnunarstöðum (Freysteinson o.fl., 2021).

Rannsóknir sýna að í faraldrinum hafi hjúkrunarstjórnendur upplifað erfiðleika í samskiptum við yfirstjórnendur og hafi þá skort gagnsæi, stuðning og viðurkenningu (Hølge-Hazelton o.fl., 2021; Penconek o.fl., 2021). Þeir urðu að treysta því að samstarfsfólk og heilbrigðisyfirvöld tækju réttar ákvarðanir og aðgerðir væru í takt við bestu upplýsingar sem völ væri á (Freysteinson o.fl., 2021).

Í heimsfaraldrinum upplifðu margir hjúkrunarstjórnendur neikvæðar tilfinningar, svo sem vonbrigði, vanmátt og reiði vegna þess mikla álags sem lagt hafði verið á herðar þeirra (Bianchi o.fl., 2021; Monroe o.fl., 2022). Sumir lýstu einnig líkamlegum einkennum tengdum streitu, líkt og svefnleysi, hjartsláttarónotum og höfuðverkjum (Zhao o.fl., 2020). Aðrir fundu fyrir mikilli sorg vegna þjáninga starfsfólks og sjúklinga, sem víða létust án þess að nokkuð væri við það ráðið (Hu o.fl., 2020; White, 2021).

Ekki var þó öll upplifun hjúkrunarstjórnenda af Covid-19 slæm. Margir stjórnendur fundu fyrir mikilli ábyrgðartilfinningu gagnvart starfsmönnum sínum. Þeir leiddu þá í gegnum eitthvað nýtt og óþekkt (Bianchi o.fl., 2021; Poortaghi o.fl., 2021) og voru staðráðnir í að gæta öryggis starfsmanna sinna (Freysteinson o.fl., 2021; Poortaghi o.fl., 2021). Flestir fundu fyrir samstöðu og samhug frá samstarfsfólki, voru stoltir af fagstéttinni (Bianchi o.fl., 2021; Monroe o.fl., 2022).

Tilgangur þessarar rannsóknar var að kanna reynslu íslenskra hjúkrunarstjórnenda af störfum sínum í heimsfaraldrinum. Slík rannsókn hefur ekki verið birt til þessa á Íslandi. Markmiðið með rannsókninni var að dýpka skilning á störfum hjúkrunarstjórnenda við fordæmalausar aðstæður í nútímaheilbrigðiskerfi og skapa þekkingu sem gæti nýst hjúkrunarstjórnendum til undirbúnings fyrir heimsfaraldra í framtíðinni.

Rannsóknarspurningin er: Hver er reynsla hjúkrunarstjórnenda í deildarstjórastöðu á bráða- og legudeildum á Landspítalanum (LSH) og Sjúkrahúsinu á Akureyri (SAk) af starfi sínu í heimsfaraldri á tímum Covid-19?

Aðferð

Rannsóknaraðferð

Til þess að svara rannsóknarspurningunni var notuð eigindleg rannsóknaraðferð Vancouver-skólans í fyrirbærafræði. Fyrirbærafræðin leitast við að rannsaka viðfangsefni í sínu náttúrulega umhverfi og reynir að skilja eða túlka mannleg fyrirbæri á huglægan og heildrænan hátt með tilliti til þeirrar merkingar sem einstaklingar gefa því (Halldorsdottir, 2000). Tilgangur skólans er að auka skilning á ákveðnu viðfangsefni frekar en að spá fyrir um eitthvað (Sigríður Halldórsdóttir, 2021) og hentar því vel til þess að reyna að komast að kjarna þeirrar reynslu sem þátttakendur í þessari rannsókn hafa af viðfangsefninu.

Þátttakendur

Notað var tilgangsúrtak við val á þátttakendum. Þýðið var deildarstjórar sem unnið höfðu á bráða- og legudeildum á LSH eða SAk a.m.k. síðan í ársbyrjun 2020 eða höfðu verið deildarstjórar yfir sérstökum Covid-19 legudeildum. Einnig var gerð krafa um að þátttakendur gætu skilið, ritað og talað íslenskt mál og tjáð sig á íslensku. Hjúkrunarforstjórar á LSH og SAk útveguðu lista yfir alla sem mögulega tilheyrðu þýðinu. Alls 39 hjúkrunarstjórnendur uppfylltu þátttökuskilyrði og fengu þeir allir boð um þátttöku í gegnum vinnutölvupóst. Var það gert með það að leiðarljósi að finna þátttakendur sem væru til í að deila reynslu sinni og að mögulega yrði hægt að velja þátttakendur sem hefðu fjölbreytta reynslu af viðfangsefninu. Í Vancouver-skólanum er miðað við að fjöldi þátttakenda sé um 10-12 manns eða a.m.k. fimmtán viðtöl (Sigríður Halldórsdóttir, 2021) og markast af mettun, þ.e.a.s. hvort gögnin nægi til að svara rannsóknarspurningunni (Margrét Hrönn Svavarsdóttir og Sigríður Halldórsdóttir, 2021). Alls tóku 15 hjúkrunarstjórnendur þátt í rannsókninni, eða rétt rúmlega þriðjungur af þýðinu, en nánari lýsingu á þátttakendum og hvernig vali á þeim var háttað má finna í töflu 1.

Gagnasöfnun og gagnagreining

Gagnasöfnunin hófst í seinni hluta janúar 2023 og stóð hún yfir fram í miðjan maí sama ár. Gagnasöfnunin fór fram með opnum viðtölum, sem stóðu yfir í 35-73 mínútur og voru að meðaltali 50 mínútna löng. Upphafsspurningin í hverju viðtali var: „Hver er reynsla þín af því að vinna sem hjúkrunarstjórnandi á tímum Covid-19?“ til þess að reyna að fá fram þá reynslu sem var þátttakendum efst í huga af fyrirbærinu, án þess að spurningar rannsakenda hefðu áhrif. Eftir það var stuðst við 20 spurninga viðtalsramma en viðtölin voru þó frjáls og í samræðustíl. Flest viðtöl voru tekin í einrúmi og næði á vinnustað þátttakenda, eitt á heimili þátttakanda og fjögur voru tekin með fjarfundarbúnaðinum Teams að ósk þátttakenda. Öll viðtölin voru tekin upp á hljóðupptökutæki og síðan vélrituð orðrétt. Við gagnasöfnun og gagnagreiningu var farið eftir 12 þrepa rannsóknarferli Vancouver-skólans (tafla 1). Litið var á hvern þátttakanda sem tilfellarannsókn (e. case-study) og hvert tilfelli greint fyrir sig jafnóðum í gegnum ferlið, áður en heildargreining átti sér stað. Þrepin í rannsóknarferlinu fela í sér afbyggingu (e. deconstruction), þar sem leitað var að lykilsetningum og efnisatriðum í hverju viðtali sem hjálpa til við að svara rannsóknarspurningunni og þau dregin fram. Hvert tilfelli var marglesið og lykilatriði dregin úr viðtölunum, þemagreind í meginþemu og undirþemu og sett upp í greiningarlíkan. Þegar greining á hverju tilfelli lá fyrir hófst samþætting og endurbygging (e. reconstruction). Öll greiningarlíkönin voru borin saman og reynt að koma auga á samnefnara eða mynstur jafnt sem frávik og sett saman í heildargreiningarlíkan. Nánari lýsingu á gagnasöfnun og gagnagreiningu er að finna í töflu 1.

Reynt var eftir fremsta megni að fá fram dæmigerða og ódæmigerða reynslu af fyrirbærinu með því að fá þátttakendur frá mismunandi sviðum innan bráða- og legudeilda. Í hverju rannsóknarþrepi gáfu rannsakendur sér einnig tíma til að staldra við og fara í gegnum vitrænan vinnuferil skólans (mynd 1) og tryggðu þannig samræmda vinnuaðferð í gegnum allt rannsóknarferlið (Sigríður Halldórsdóttir, 2021). Í skrefum 3, 7, 9 og 11, sem lýst er í töflu 1, voru þátttakendur beðnir um staðfestingu (e. verification) á túlkun rannsakenda sem er meginstyrkur Vancouver-skólans og eykur réttmæti og áreiðanleika rannsóknarniðurstaðna (Sigríður Halldórsdóttir, 2021).

Rannsóknarsiðfræði

Vísindasiðanefnd úrskurðaði að rannsóknin væri ekki leyfisskyld (VSN-22-162). Fengið var leyfi fyrir rannsókninni frá Siðanefnd stjórnsýslurannsókna á Landspítala (nr. 01_2023) og hjúkrunarforstjórum á SAk og LSH. Rannsóknin var einnig tilkynnt til Persónuverndar. Áður en rannsókn hófst fengu þátttakendur kynningarbréf með upplýsingum um rannsóknina, í hverju þátttaka þeirra fælist og hver væri skýlaus réttur þeirra. Allir þátttakendur skrifuðu einnig undir samþykkisyfirlýsingu og fengu dulnefni til þess að gæta nafnleyndar. Einn karlmaður tók þátt í rannsókninni og aðeins þrír karlmenn voru í öllu þýðinu. Var því ákveðið í samráði við þátttakandann að tilgreina ekki kyn hans í texta.

Niðurstöður

Yfirþema niðurstaðnanna er: „Það ætluðu allir að vinna saman gegn þessum óvini.“ Tilvitnunin er lýsandi fyrir reynslu allra þátttakenda, sem upplifðu í heimsfaraldrinum mikla samstöðu á meðal heilbrigðisstarfsfólks og stuðning úr öllum áttum. Niðurstöðurnar skiptast í þrjú meginþemu: 1) „Maður var bara í krísustjórnun,“ ásamt þremur undirþemum 2) „Samstaða og stuðningur úr öllum áttum“ og 3) „Gefandi og lærdómsrík reynsla.“ Heildarniðurstöðum og tengslum á milli þema er lýst á mynd 2.

„Maður var bara í krísustjórnun“

Þemað lýsir reynslu þátttakenda af þeim undirbúningi sem átti sér stað áður en faraldurinn kom til landsins og þeim áskorunum sem þeir mættu í starfi sínu þegar Covid-19 barst inn á sjúkrahúsin. Þemað skiptist í þrjú undirþemu.

Óvissa, undirbúningur og óviðunandi aðstaða

Í upphafi faraldurs fylgdust stjórnendurnir með ógnvænlegum fréttum af neyðarástandi í heilbrigðiskerfum og samfélögum um allan heim vegna Covid-19: „Það voru allir hræddir … því á þessum tíma liggur það í loftinu að fólk er að fara að deyja úr þessu“ (Marta). Þátttakendur upplifðu spennu, kvíða og óöryggi vegna þeirrar óvissu sem ríkti um sjúkdóminn og óttuðust öryggi sjúklinga og starfsfólks síns. Stjórnendur bráðadeilda og þeirra deilda sem fyrir fram var ákveðið að myndu taka á móti Covid-19 smituðum einstaklingum sögðu að mikið hafi verið lagt í undirbúning. Töluverður tími stjórnenda fór í það að funda og skipuleggja hvernig ætti að taka á móti Covid-19 smituðum sjúklingum: „Við vorum búin að leggja mikið í að gera viðbragðsáætlanir um það hvernig við ætluðum að loka deildinni og það gekk eiginlega alveg ótrúlega vel“ (Dísa). Þátttakendurnir voru sammála um að þeir hefðu í raun ekki getað undirbúið sig neitt betur, en töldu þó fæstir að þeir hefðu verið vel undirbúnir fyrir faraldurinn: „Nei, ... ég var náttúrlega engan veginn undirbúin ... Því það voru svo ofsalega margir óvissuþættir“ (Marta). Tveir þátttakendur sem höfðu tekið þátt í einhvers konar undirbúningsstarfi fyrir farsóttir, töldu að sú reynsla hafi verið góður grunnur til að byggja á í heimsfaraldrinum. Fjórir stjórnendur legudeilda upplifðu að í upphafi faraldurs hafi fókusinn verið mestur á bráðadeildir því það var eins og „ekkert hefði verið búið að spá í því eða skipuleggja hvað ætti að gera ef ske kynni að Covid-19 kæmi upp á almennum legudeildum“ (Sandra).

Þegar taka þurfti á móti Covid-19 smituðum sjúklingum, var það ljóst að einhverju leyti hjá öllum þátttakendum að aðstaða á deildunum var óviðunandi: „Þetta var endalaust flækjustig ... húsnæðið náttúrlega bara bauð ekki upp á þetta“ (Erla). Gera þurfti breytingar á deildum: „Það þurfti alveg að kúvenda allri starfseminni“ (Unnur) en því fylgdi oft mikil vinna, bæði í skipulagningu og framkvæmd. Í mörgum tilfellum þurfti að fá aukalega tækjabúnað eða húsgögn og í öðrum tilfellum voru reist bráðabirgðafordyri eða heilu veggirnir til að aðskilja rými. Sums staðar voru aðstæður mjög erfiðar og tóku stjórnendur það nærri sér ef hægt var að rekja Covid-19 smit starfsmanna eða sjúklinga til óviðunandi aðbúnaðar. Á þeim tímabilum sem mest á reyndi, lentu margir hjúkrunarstjórnendur í því að þurfa að loka deildum alfarið fyrir Covid-19 smitaða eða flytja hluta af starfsemi út af deildum.

Breyttar áherslur í starfi og aukið álag

Breyttar áherslur urðu í starfi þátttakenda og upplifðu þeir allir aukið álag: „Maður var bara í krísustjórnun“ (Regína) eða líkt og annar þátttakandi tók til orða: „Maður var einhvern veginn bara alltaf að róa bátnum og halda öllu á floti“ (Marta). Þeir voru sammála um að „það var miklu, miklu minni tími fyrir pappírsvinnu og hefðbundin stjórnunarstörf á þessum tíma“ (Guðrún). „Öll vinna sem ekki tengdist Covid-19 eins og þróun í hjúkrun, gæðastörf og starfsmannaviðtöl voru sett til hliðar“ (Hrefna). Mönnunarmálin urðu flóknari og töluverður tími fór í fylgja eftir breytingum á reglum og verklagi því „það voru alltaf að koma nýjar og nýjar leiðbeiningar á öllum tímum sólarhringsins“ (Marta). Þátttakendum fannst einnig áskorun fólgin í því að halda starfsfólkinu upplýstu og „hafa starfsfólkið með í öllum breytingunum ... Að fólk gæfist ekki upp og vildi ekki vera með“ (Guðrún).

Vinnudagarnir urðu lengri og stjórnunarstörf voru töluvert unnin upp heima. Flestir þátttakendurnir þurftu líka að fara mun meira í klínísk störf eða sinna vaktstjórn á deildunum: „Þegar Covid-19 stóð sem hæst var ég bara meira og minna á gólfinu“ (Marta). Stjórnendur upplifðu á tímum „yfirgengilegt álag á starfsfólki“ (Anna) sökum mikillar yfirvinnu og krefjandi hjúkrunar Covid-sjúklinga og einn stjórnandi upplifði að það hafi líka verið „mikil áskorun að fylgjast með skjólstæðingum og líðan þeirra og fjölskyldna“ (Erla). Fimm þátttakendur tóku það fram að álagið sem tengdist því að stjórna deild með sólarhringsþjónustu væri einnig vanmetið: „Það er fyrst og fremst þetta álag að reka 24/7 starfsemi“ (Margrét). Stjórnendurnir þurftu „að vera alltaf til taks … og hringt í mann hvenær sem er sólarhringsins til að fá upplýsingar eða aðstoð“ (Gréta). Einn þátttakandi lýsti því að verða „bara algjörlega bensínlaus“ (Guðlaug) og fór í veikindaleyfi vegna kulnunar eftir faraldurinn. „Það kom alveg fyrir að maður var bara svo þreyttur að maður fór bara að gráta þegar maður kom heim, sko“ (Hrefna). Tveir þátttakendur tjáðu svefntruflanir, fjórir einangrun og tíu fundu fyrir streitu á tímabilinu:

Aðrir upplifðu að fjölskyldan hafi setið á hakanum: „Eftir á að hyggja hefði maður þurft að hugsa betur um sjálfan sig ... óska eftir aukinni aðstoð á þessum tíma. Maður var bara svolítið fjarverandi heima hjá sér“ (Anna). Þátttakendur upplifðu starfið almennt slítandi og streituvaldandi á köflum: „Stundum hugsar maður að þetta sé ekki þess virði. Þannig að maður veit ekki hvað maður endist lengi í þessu í rauninni“ (Dísa). Allir þátttakendurnir höfðu á einhverjum tímapunkti, hvort sem það var í heimsfaraldrinum eða eftir hann, íhugað að hætta sem stjórnendur.

Mönnunarmálin alltaf stærsta áskorunin

Þátttakendurnir voru sammála um að mesta áskorunin í stjórnunarstarfinu sé alltaf mönnunarmálin, bæði fyrir, í og eftir Covid-19, líkt og einn þátttakandi tók til orða: „Mönnunarmálin eru alltaf stærsta áskorunin“ (Regína).

Í upphafi faraldursins „voru allir hræddir, við áttum það bara sameiginlegt“ (Auður). Allir „stukku um borð ... voru til í að hjálpa“, einn þátttakandi taldi að það hafi skapast vegna ótta, því „á þessum tíma liggur það í loftinu að fólk er að fara að deyja úr þessu“ (Marta). Starfsfólkið óttaðist um heilsu skjólstæðinga sinna og sína eigin og þátttakendur lýstu því að „vera með suma starfsmenn nánast í sálgæslu“ (Anna). „Það var mikil áskorun takast á við líðan starfsfólks ... vera til staðar ... og veita skilning og stuðning“ (Laufey). Þátttakendur reyndu það sem þeir gátu til að styðja við starfsfólk sitt, t.d. með því að veita umhyggju og hvatningu, hrós, vera sýnilegir og hafa veitingar í boði sem einhvers konar umbun fyrir álag í starfi. Stjórnendur veittu einnig mikinn stuðning í gegnum símtöl við starfsmenn sem voru frá vinnu vegna sóttkvíar eða einangrunar. Tveir hjúkrunarstjórnendurnir upplifðu áskoranir í tengslum við ófaglærða og erlenda starfsmenn: „Það þurfti að kenna þeim að umgangast hlífðarbúnaðinn og viðhafa smitvarnir ... og passa að fullur skilningur væri til staðar og reglum væri framfylgt“ (Erla).

Þátttakendum kom á óvart að mesta álagið skapaðist ekki vegna fjölda smitaðra sjúklinga, heldur við að tryggja fullnægjandi mönnun á vöktum og smitrakningu, líkt og einn þátttakandi lýsti: „Smitrakning, hún var mikil áskorun. Að halda utan um smitrakningu og sóttkví og hvenær fólk datt út og hver og hvar og hvenær og við hvaða aðstæður og hvenær það mátti koma aftur til vinnu“ (Unnur). Annar þátttakandi tók svona til orða: „Það var náttúrlega meiriháttar vinna þessar smitrakningar, hringja í fólk og starfsfólk og rekja smit endalaust“ (Auður).

Á mörgum deildum varð mannekla sökum sóttkvíar og einangrunar starfsmanna: „Þetta voru flækjustig sem voru gígantísk“ (Dóra). Hjúkrun Covid-19 smitaðra einstaklinga var einnig mannkrefjandi og þurfti því fleiri hendur á hverja vakt. Sumir stjórnendur gátu fengið lánað starfsfólk frá öðrum deildum og aðrir fengu starfsfólk úr bakvarðasveitum. Einn þátttakandi upplifði stemninguna á þessum tíma „bara eins og það væri vertíð“ (Guðlaug). Annar þátttakandi lýsti því að „ekki hafi allir sem komu til að hjálpa verið tilbúnir í að sinna Covid-19 … Ég varð um tíma að stíga niður úr stjórnendahlutverkinu til að fara á gólfið vegna þessa“ (Sandra). Erfitt gat verið að halda utan um utanaðkomandi starfsfólk: „... því það kom kannski bara eina og eina vakt og hafði mismunandi bakgrunn og hæfni og ég þekkti það kannski ekki einu sinni í útliti“ (Erla). Á deildum þar sem starfsemi er mjög sérhæfð var „stór þáttur í starfinu að finna mannskap og manna vaktirnar með starfsfólki með næga reynslu og hæfni“ (Dísa). Hjá flestum þátttakendum gekk ágætlega að manna í fyrstu bylgjum faraldursins, því „það voru allir tilbúnir að leggja á sig til að láta hlutina ganga upp“ (Margrét) en þegar líða tók á faraldurinn varð starfsfólk þreytt. Sumir hjúkrunarstjórnendurnir þurftu þá að neyða örþreytt starfsfólk sitt til að koma til vinnu:

„Samstaða og stuðningur úr öllum áttum“

Allir þátttakendurnir upplifðu „mikla samstöðu og ... stuðning einhvern veginn úr öllum áttum ... ekki bara innan spítalans eða á meðal samstarfsfólks ... og öðrum stofnunum heldur líka í samfélaginu“ (Unnur). Var það yfirgnæfandi reynsla þátttakenda sem hafði áhrif á alla frásögn þeirra. Einn þátttakandi lýsti reynslunni á þennan hátt: „Það er kannski ekki beint hægt að segja að reynslan hafi verið skemmtileg en það var margt sem var ánægjulegt í þessu, til dæmis bara vilji fólks til að taka þátt í þessu ... hvort sem það var heilbrigðisstarfsfólk, smiðir eða hússtjórn“ (Anna). Annar þátttakandi hafði þessa upplifun á tímabilinu:

Einn þátttakandi upplifði að tímabilið „einkenndist af mikilli samvinnu, teymisvinnu og umhyggju“ (Hrefna). Fimm stjórnendur upplifðu einnig stuðning og hvatningu frá „þríeykinu“ sem eins konar fyrirmynd leiðtoga:

Annar þátttakandi sagði: „Það var þessi samstaða sem varð. Ég held að þetta mikla upplýsingaflæði sem við fengum frá „þríeykinu“ ... hafi svona stappað stálinu í fólk og fengist þessi mikla samstaða hjá fólkinu í samfélaginu“ (Unnur). Ýmis fyrirtæki gáfu líka starfsfólki hitt og þetta, eins og sælgæti, gos og mat, sem „létti andrúmsloftið því starfsfólkið fann fyrir stuðningnum“ (Anna).

Ekki var gerð mikil krafa til hjúkrunarstjórnenda um hagræðingu „eða sparnað, það var eiginlega eina krafan eins og á mig sem stjórnanda ... að manna og halda sjúklingum og starfsfólkinu öruggu og passa upp á birgðastöðu“ (Dísa). Þátttakendur upplifðu sig vel upplýsta og fengu góðan stuðning frá sínum yfirmönnum og gátu leitað til þeirra ef þeir þurftu aðstoð við flókin verkefni: „Minn yfirmaður á þessum tíma var mjög skilningsríkur. Ef mig vantaði eitthvað, þurfti ég varla að spyrja, því var bara reddað. Þau komu meira að segja hérna eitthvað inn á deildina og unnu hérna“ (Anna). Annar þátttakandi upplifði stuðninginn frá sínum yfirmanni á þennan hátt:

„Gefandi og lærdómsrík reynsla“

Allir þátttakendurnir upplifðu tímabilið á einhvern hátt spennandi, ánægjulegt eða gefandi og voru það yfirgnæfandi tilfinningar, þrátt fyrir sterkan mótvind að öðru leyti:

Allir þátttakendurnir voru einnig sammála um að heimsfaraldurinn hafi verið „mjög lærdómsrík reynsla ... og mikil reynsla sem stjórnandi“ (Anna). „Við lærðum alveg heilmikið af Covid-19. Ég held að það eigi bara eftir að hjálpa okkur í framtíðinni. Við verðum að minnsta kosti fljótari að bregðast við ef það kemur aftur upp einhver svona heimsfaraldur“ (Laufey).

Þátttakendur fundu einnig fyrir mikilvægi stjórnendahlutverksins: „Ég fann þetta svo mikið á eigin skinni hvað hlutverk mitt skipti máli og það skipti máli að ég reyndi að gera þetta rétt og vel“ (Hrefna). Þátttakendur tóku margar ákvarðanir á ógnarhraða og fundu til ábyrgðar gagnvart starfsfólki sínu: „Hlutverk mitt var fyrst og fremst að tryggja öryggi sjúklinga og starfsmanna“ (Hrefna). Þrír þátttakendur fundu einnig hvað „leiðtogahlutverkið var stórt og mikilvægt í þessu og það var eiginlega sem reyndi mest á mann að vinna þannig að þú værir með allt fólkið með þér í liði“ (Dóra). Annar þátttakandi lýsti leiðtogahlutverki sínu á þennan veg: „Að leiða hópinn og halda honum upplýstum, veita öryggi og umhyggju, vera hvetjandi, veita hlýju og passa upp á hópinn“ (Hrefna).

Stjórnendurnir voru að takast á við marga nýja hluti og höfðu til þess traust frá sínum yfirmönnum: „Það var líka bara valdeflandi að manni var pínu svona frjálst að gera það sem maður hélt að væri rétt á hverjum tíma og reyndi að gera það besta úr aðstæðum“ (Regína). Sumir stjórnendur fengu ný hlutverk eða fluttu sig til í starfi: „Covid-19 opnaði margar nýjar dyr fyrir mig og gaf mér tækifæri til að vaxa sem hjúkrunarfræðingur og sem stjórnandi“ (Gréta). Covid-19 gaf sumum hjúkrunarstjórnendum líka tækifæri til að gera breytingar á starfsemi eða aðstöðu á deildum til hins betra:

Hjúkrunarstjórnendurnir nefndu að það hafi hjálpað þeim mikið að hugsa vel um eigin heilsu til að komast í gegnum þennan tíma: „Það gerir það enginn annar ... ég er löngu búin að sjá það, ef maður hlúir ekki vel að sjálfum sér, þá brennur maður upp í báða enda“ (Margrét). Þátttakendur notuðu hreyfingu, útiveru og gæðastundir með fjölskyldunni sem bjargráð til að „kúpla sig úr aðstæðunum“ (Guðrún). Einnig töldu þeir mikilvægt að „keyra sig ekki í kaf, þiggja hjálp, deila ábyrgðinni og ætla ekki að leysa öll heimsins vandamál upp á eigin spýtur“ (Dísa). Þátttakendur upplifðu einnig stuðning frá fjölskyldu sinni og öðrum hjúkrunarstjórnendum. Níu hjúkrunarstjórnendur voru með vikulega fundi með öðrum hjúkrunarstjórnendum, þar sem þeir deildu þekkingu og reynslu og fengu ráðleggingar. Mikil aukning varð á notkun tæknilegra lausna: „Fundir færðust t.a.m. mikið yfir í fjarfundabúnað, sem sparar mikinn tíma og fyrirhöfn í dag“ (Auður). Þátttakendurnir voru heilt yfir ánægðir með frammistöðu sína sem stjórnendur í heimsfaraldrinum: „Fyrst að maður bognaði ekki sem stjórnandi á þessum tíma, þá getur maður alveg þolað þó nokkuð“ (Guðrún).

Umræður

Stjórnendurnir upplifðu á tímum heimsfaraldurs mikið álag og margar áskoranir í starfi sínu og þá sérstaklega í stjórnun mannauðsins en þrátt fyrir það mátti sjá margar jákvæðar hliðar á reynslu þeirra. Markverðast í niðurstöðunum, sem ekki hefur komið fram í erlendum rannsóknum, er sú mikla samstaða og stuðningur sem stjórnendurnir upplifðu úr öllum áttum og frá samfélaginu í heild sinni. Sumir þátttakendur fundu einnig fyrir stuðningi og hvatningu frá „þríeykinu“ sem einhvers konar fyrirmynd leiðtoga. Helgason o.fl. (2020) telja að aðgerðir stjórnvalda og „þríeykisins“ hafi verið einstaklega hagkvæmar fyrir íslenska heilbrigðiskerfið. Þegar faraldurinn stóð sem hæst leituðu færri á sjúkrahús en gerist í venjulegu árferði, sem skilaði sér í færri sjúkrahúsinnlögnum og lægri dánartíðni en spár gerðu ráð fyrir í upphafi faraldurs (Helgason o.fl., 2020). Niðurstöður erlendra rannsókna hafa ekki sýnt fram á slíkan stuðning þar sem yfirflæði sjúklinga á sjúkrahúsum olli ringulreið (Bergman o.fl., 2021) og hjúkrunarstjórnendur upplifðu reiði gagnvart fólki í samfélaginu sem viðurkenndi ekki alvarleika veirunnar og hélt þannig áfram að dreifa henni (Monroe o.fl., 2022).

Hjúkrunarstjórnendurnir í þessari rannsókn fundu einnig fyrir góðum stuðningi frá yfirmönnum, mikilvægi stjórnandahlutverksins og valdeflingu, því þeir höfðu að mörgu leyti frjálsar hendur til að finna farsælar leiðir til að takast á við faraldurinn. Því er meðal annars lýst í íslenskri rannsókn Jónsdóttur o.fl. (2022). Áberandi var þó í niðurstöðum erlendra rannsókna að hjúkrunarstjórnendur fundu fyrir skorti á stuðningi og sýnileika yfirmanna (Aydogdu, 2023; Ness o.fl., 2021) sem getur leitt til þess að stjórnendur upplifi sig einangraða í starfi sínu (Hølge-Hazelton o.fl., 2020) og skorti leiðsögn til að byggja upp seiglu og halda utan um faglega þætti starfsins (Cabral o.fl., 2018).

Áherslur í starfi hjúkrunarstjórnendanna breyttust á tímum heimsfaraldrar. Álag jókst, óvissa var mikil og verkefnin flókin, margir fengu ný hlutverk, mun minni tími var fyrir ýmis stjórnunarstörf, meiri tími fór í klínísk störf og mönnunarmál og gæðavinna var sett til hliðar. Samræmist það niðurstöðum Bianchi o.fl. (2021), þar sem hjúkrunarstjórnendur upplifðu breyttar áherslur í starfinu sem fóru frá því að einblína á háþróaða og skipulagða þjónustu (e. advanced planning) í samningaviðræður til að mæta sífellt breyttum þörfum starfsfólks og breytingum sem yfirstjórnendur og heilbrigðisyfirvöld kölluðu eftir.

Á mörgum deildum þurfti að kollvarpa starfseminni og gera breytingar vegna óviðunandi aðstöðu til að taka á móti fjölda sjúklinga sem þurfti einangrun. Morrison og Jensen (2022) sýndu fram á að hjúkrunarstjórnendur geta upplifað hjálparleysi og streitu við krefjandi verkefni sem þessi og hafa þörf fyrir aukinn stuðning og leiðsögn í stórum breytingaferlum. Vísbendingar eru um að víða sé skortur á aðbúnaði þegar kemur að smitsjúkdómum á íslenskum sjúkrahúsum og getum við lært af því. Sumir þátttakendur voru þegar farnir að skipuleggja og gera breytingar á aðstöðu til að vera betur undirbúnir fyrir það að taka á móti farsóttum í framtíðinni.

Það kom á óvart að stjórnendurnir upplifðu meira álag við að tryggja hæfni á vöktum og við smitrakningu en álag vegna yfirflæðis af Covid-19 smituðum sjúklingum. Einnig mættu þeir áskorunum við að reyna að tryggja viðeigandi mönnun á vöktum og gátu þurft að neyða örþreytt starfsfólk til vinnu, en slíkar ákvarðanir geta stangast á við gildi og viðhorf hjúkrunarfræðinga sem stjórnenda (Zhao o.fl., 2020). Líkt og lýst er í fleiri rannsóknum tók það mikið á stjórnendur að vera alltaf til staðar fyrir starfsfólk sitt (Gab Allah, 2021) hvenær sem var sólarhringsins (Arakelian og Rudolfsson, 2021) og veita því stuðning og jafnvel sálgæslu (Freysteinson o.fl., 2021).

Hjúkrunarstjórnendur sýndu í faraldrinum mikla aðlögunarhæfni (Jackson og Nowell, 2021), frumkvæði og hæfni til ákvarðanatöku og skipulagningu til að viðhalda gæðum í hjúkrun (Jónsdóttir o.fl., 2022). Líkt og í þessari rannsókn, upplifðu hjúkrunarstjórnendur í rannsókn Hølge-Hazelton o.fl. (2021) tækifæri í faraldrinum til að vaxa og þróast í starfi og fleiri upplifðu aukna hæfni sem stjórnendur (Abu Mansour og Abu Shosha, 2021). Einnig hafa þeir lýst því að upplifa mikilvægi starfs síns og ánægju með frammistöðu sína (Jackson og Nowell, 2021; Jónsdóttir o.fl., 2022).

Faraldurinn hefur undirstrikað mikilvægi hjúkrunarstjórnenda, þar sem þeir gegna lykilhlutverki í að tryggja velferð og vellíðan hjúkrunarfræðinga í framlínu (Gab Allah o.fl., 2020) og bera ábyrgð á því að skjólstæðingar fái fullnægjandi þjónustu (Barr og Dowding, 2019). Í heimsfaraldrinum tóku stjórnendurnir á sig ábyrgð sem þeir gátu engan veginn verið undirbúnir fyrir. Líkt og í niðurstöðum Freysteinson o.fl. (2021) upplifðu stjórnendurnir óvissu, hræðslu, spennu og kvíða. Þegar leið á faraldurinn fundu margir fyrir uppgjöf (Jackson og Nowell, 2021). Skortur er á hjúkrunarfræðingum í fagstéttinni (heilbrigðisráðuneytið, 2020) og er fagleg þekking og klínísk reynsla hjúkrunarstjórnenda mikilvægur þáttur í því að halda uppi gæðaþjónustu á sjúkrahúsum (Duffield o.fl., 2019). Það er því áhyggjuefni að allir þátttakendur rannsóknarinnar, sem er um þriðjungur af öllum hjúkrunarstjórnendum á bráða- og legudeildum á SAk og LSH, hafi hugað að því að segja starfi sínu lausu. Samræmist það rannsókn Middleton o.fl. (2021) þar sem stór hluti hjúkrunarstjórnenda tjáði vilja til að hætta störfum vegna mikillar streitu og kvíða sem þeir upplifðu í faraldrinum. Áhugavert væri að rannsaka frekar hvers vegna stjórnendur í fagstéttinni hafa margir hverjir hugsað um að segja starfi sínu lausu og hvort álagið sem fylgir því að stjórna starfsemi með sólarhringsþjónustu hafi þar áhrif á.

Ályktanir

Megináskorun hjúkrunarstjórnenda í heimsfaraldrinum var mannauðurinn, að vera til staðar fyrir starfsfólk allan sólarhringinn, smitrakning, að manna vaktir og tryggja næga hæfni og reynslu á hverri vakt. Auk þess töldu stjórnendur að mönnun væri stöðug áskorun, og að starfið sjálft væri bæði slítandi og streituvaldandi á köflum, sem leiddi til þess að þeir hugsuðu um að hætta í starfi sínu. Þetta undirstrikar brýna nauðsyn á aukinni aðstoð við hjúkrunarstjórnendur í mannauðsmálum, sérstaklega á álagstímum eins og þegar farsótt geisar. Hugsanlega mætti nýta ófaglærða starfsmenn eða starfsfólk mannauðsdeilda til að sinna verkefnum eins og að kalla út vegna veikinda starfsfólks og við gerð vaktaskýrslna sem stjórnendur yfirfara. En þrátt fyrir mikið álag og langa vinnudaga fannst stjórnendum reynslan vera lærdómsrík, ánægjuleg og gefandi og upplifðu þeir aukna hæfni sem stjórnendur. Þessi upplifun er líklega tilkomin vegna þeirrar miklu samvinnu og samstöðu sem ríkti á meðal heilbrigðisstarfsfólks og í íslensku samfélagi á þessum tíma.

Styrkleikar og takmarkanir

Styrkleikar rannsóknarinnar felast í því að allir sem tilheyrðu þýðinu fengu tækifæri til að taka þátt. Veikleikar rannsóknarinnar eru hins vegar þeir að reynsla þeirra sem ekki tóku þátt gæti hugsanlega verið frábrugðin reynslu þeirra sem tóku þátt. Yfirfærslugildi rannsóknarinnar er einnig takmarkað, þar sem hún byggir eingöngu á reynslu 15 hjúkrunarstjórnenda.